Wśród gatunków muzyki klawiszowej jednymi z najstarszych są powstałe jeszcze w epoce renesansu toccata i fantazja. Już w niemieckich rękopisach z XV wieku pojawiały się utwory klawiszowe, skomponowane w sposób niezależny od wzorca pieśniowego lub tanecznego, a oparte na występujących naprzemiennie odcinkach akordowych i popisowych pasażach. Dopiero po stuleciu, pod koniec XVI wieku, określenie toccata zostało po raz pierwszy zastosowane w odniesieniu do utworu klawiszowego. Nazwano tak dzieła, w których na tle akompaniamentu akordowego jednej ręki druga wykonuje wirtuozowskie przebiegi po dźwiękach skali. W fantazjach panowała jeszcze większa swoboda twórcza – według hiszpańskiego kompozytora i vihuelisty, Luisa de Milána, ich źródła należy szukać wyłącznie w wyobraźni i talencie twórcy. Najwyższy splendor gatunki te osiągnęły w dojrzałym baroku, w twórczości Johanna Sebastiana Bacha. W dorobku lipskiego kantora na próżno szukać utworów przeznaczonych na solistycznie potraktowaną violę da gamba. Mimo to suity czy wariacje ostinatowe znacznie częściej pojawiały się w repertuarze gambistów niż skrzypków. Transkrypcje Bachowskich Partit na skrzypce solo na violę da gamba wydają się zatem naturalne. Poprzedzą je trzy utwory Carla Friedricha Abla – jednego z ostatnich dawnych wirtuozów gamby.
Po prostu… Filharmonia! Projekt 3:
Siedemnastowieczny gambista Jean Rousseau, we wstępie do poświęconego swojemu instrumentowi traktatu Traité de la viole, opisał historię violi da gamba. Podkreślał on szczególną rolę Anglików w rozwoju instrumentu, wskazując na ich związki z powstaniem pierwszych akordowych kompozycji na gambę oraz rozpowszechnieniem ich w innych królestwach. Wprawdzie w centrum zainteresowania Rousseau znajdowała się głownie francuska szkoła gry na violi da gamba, jednak jak sam zaznaczył, zanim instrument ten dotarł do Francji, angielskie tradycje trafiły między innymi do państw niemieckich. Pod koniec XVII wieku znalazły się one pod wpływami lokalnej szkoły skrzypcowego wirtuozostwa, czego efektem było równie wirtuozowskie traktowanie gamby. Na północy kraju znamienne stało się tworzenie sonat przeznaczonych na violę da gamba i instrument klawiszowy obligato – trzy takie utwory stworzył w Lipsku Johann Sebastian Bach. W Berlinie z Johannem Gottliebem Graunem współpracował jeden z najwybitniejszych ówczesnych gambistów, Ludwig Christian Hesse, którego kunszt zainspirował zapewne Grauna do stworzenia koncertów o charakterze wirtuozowskim. Historię szkoły niemieckiej zamyka Carl Friedrich Abel, autor między innymi dwudziestu siedmiu wymagających kompozycji na violę da gamba solo, zapisanych wraz z siedemnastoma sonatami Arcangela Corellego i anonimowym utworem klawesynowym w The Drexel Manuscript.
Daniel Laskowski
